Sanskriet

Er wordt gevoetbald en dus is het feest. Het zou kunnen dat het Nederlands elftal daar anders over denkt, maar voor LinguaLog is het feest. Taalkundig gezien dan.

U verbaast zich misschien over de titel van deze column en het verband met voetballen zal u wellicht ontgaan. Maar zonder het voetbal was LinguaLog waarschijnlijk nooit bij het Sanskriet terechtgekomen.

Dat kwam zo.

Vanavond voetballen Engeland en Italië. Het Italiaanse woord voor voetbal is calcio. LinguaLog wilde uiteraard weten waar dat woord vandaan komt: natuurlijk uit het Latijn. Een calceus is een schoen, zaak opgelost. Calceus is afgeleid van calx. En toen kwam het probleem. Er zijn twee woorden calx. Het ene betekent kalk, het andere hiel/hak. Ze hebben etymologisch niets met elkaar te maken. Het scheikundige element calcium is afgeleid van de eerste betekenis; hoe de afleiding van de tweede betekenis is, heeft LinguaLog niet helemaal kunnen achterhalen. Het is maar goed dat Google gratis is, want er moest heel wat gezocht worden. En LinguaLogs bureau ligt inmiddels vol met woordenboeken. Gelukkig vond zij ten slotte dat de taalkundigen het ook niet precies weten.

Er bestaat samenhang met een Grieks woord λαξ (lax), dat met de voet betekent. En dat zou verwant zijn met een Sanskriet-stam kar- die verwonden/doden betekent.

Even tussendoor: Sanskriet is een oude Indo-Europese taal die ca. 500 voor Christus in India gesproken werd. Het was meer een cultuurtaal dan een volkstaal en de grote literatuur van India werd in het Sanskriet geschreven. Sanskriet wordt algemeen als dode taal beschouwd.

Hoe kar verwant kan zijn met lax en calx, weet LinguaLog niet, want zij kent geen Sanskriet, en de gevonden artikelen over die taal zijn zo geleerd dat ze zich niet met dit soort alledaagse woorden bezighouden.

Met een beetje fantasie kun je verband zien tussen de betekenis verwonden en het hedendaagse voetbal, waar er, behalve tegen de bal, ook uitbundig tegen andermans schenen geschopt wordt. Doden zijn er daarbij nog niet gevallen, voor zover LinguaLog weet, maar gewonden des te meer.

Ten slotte vond LinguaLog nog een, zij het onzekere, etymologie: het Griekse woord lax is misschien verwant met het Engelse leg.

En zo zijn we dan bij de wedstrijd van vanavond met een Italiaans woord dat ook een beetje Engels is.

ENOIKIAZETAI PECTOPAN

Gisteren voetbalden Griekenland en Rusland tegen elkaar. LinguaLog is heel blij met de winst van Griekenland, want daarmee stijgt zij weer in de pool, en dat is goed voor de portemonnee.

Griekenland en Rusland: twee landen, elk met een eigen alfabet, maar toch met opvallende overeenkomsten met dat van ons.

Het Griekse alfabet is ontstaan rond 800 voor Christus en het ligt aan de basis van de andere alfabetten in Europa. Toen de Romeinen Griekenland inlijfden, troffen zij een cultuur aan die veel verder ontwikkeld was dan die van henzelf, en zo namen ze ook het Griekse alfabet over, uiteraard aangepast aan hun eigen taal. Wij hanteren dat alfabet nog steeds.

Intussen had het christendom zijn intrede gedaan in het Middellandse Zeegebied. Natuurlijk moest dat geloof verder verbreid worden, en zo togen rond 865 Cyrillus en Methodius, twee broers en monniken uit Thessaloniki, naar Rusland om ook dat land te kerstenen. Een alfabet was daarbij onontbeerlijk, want de nieuwe christenen moesten de Bijbel kunnen lezen. Cyrillus ontwierp daarvoor het glagolitische schrift. De term glagolitisch betekent fonetisch. Hij nam uiteraard zijn eigen alfabet, het Grieks, als uitgangspunt, en voegde letters toe voor de typisch Slavische klanken die het Grieks niet had. Het glagolitische schrift ziet er zo uit:

We zien, als we naar de klank van de letters kijken, dat de eerste 25 letters vrijwel overeenkomen met de 24 letters van het Griekse alfabet. De zestien extra letters zijn kenmerkend voor Slavische klanken. De vorm van de a-klank is mogelijk geïnspireerd door het kruis.

Dit alfabet werd toch wel ingewikkeld gevonden en zo is er, in de tiende eeuw, in Preslav in Bulgarije een eenvoudiger vorm ontwikkeld, die bekend geworden is als het cyrillisch. Op den duur is het glagolitisch in onbruik geraakt. Het cyrillisch lijkt opvallend veel op het Grieks. Kijkt u zelf maar.

Echt moeilijk is het niet om de alfabetten van beide talen te leren. De moeilijkheden komen daarna pas! U ziet wel een paar instinkers: de r-klank ziet eruit als een p, maar is het niet. Gelukkig kende u de pi al uit de wiskunde, dus dat komt wel goed. Lastiger wordt het als u de X ziet: dat staat voor de ch-klank. Als u een H ziet, is het nog wat ingewikkelder: in het Grieks staat die voor de i (Oudgrieks è), in het Russisch is het de n.

Sommige woorden in beide talen bestaan helemaal uit (hoofd)letters die wij ook hebben: het Griekse woord voor te huur is ENOIKIAZETAI en in Rusland kun je eten in een PECTOPAN. Met de bovenstaande afbeelding komt u er wel uit hoe u dat uitspreekt.

Eet smakelijk!

Kippenhok

Nederland heeft zijn eerste wedstrijd in het Europees kampioenschap verloren, tot verdriet van velen. Toch zijn er mensen die erg blij zijn met deze nederlaag: degenen die deze uitslag correct voorspeld hadden en er geld op ingezet hadden. Zoals zo vaak: de een zijn dood is de ander zijn brood.

Op allerlei plaatsen zijn pools gevormd, met als uiteindelijke winst de eeuwige roem (nou ja, een minuut of tien) of een grote som geld. En je zult maar Nederland inderdaad hebben laten verliezen: tel uit je winst, de eerste klapper is alvast binnen! En iedereen hoopt dat hij of zij de tweede poulewedstrijd goed voorspelt.

Pool en poule: twee woorden met dezelfde uitspraak, maar met een verschillende betekenis: pool is een wedsysteem, poule is een aantal sportploegen die samen in een groep spelen. Er zullen vast veel mensen zijn die die woorden door elkaar halen.

Toch lijken de twee woorden meer op elkaar dan je op het eerste gezicht denkt. Pool hebben we geleend uit het Engels, dat het op zijn beurt uit het Frans geleend heeft: poule. Poule betekent ook kip. Hoe kan dat nu? Sport was toch in oorsprong een mannenzaak en dat associeer je meer met haantjesgedrag.

De etymologen zijn ervan overtuigd dat de oorsprong van poule/pool inderdaad in het kippenhok ligt, ook al is het verband niet helemaal duidelijk. Ze denken dat de pot waarin de inzet gestort wordt, overeenkomst vertoont met het nest waarin de kip haar eieren legt. Die eieren worden elke dag geraapt, zoals de winnaar van de voorspellingen het geld uit de pot pakt.

Voor de volledigheid: ons eigen woord poel, meertje, heeft er helemaal niets mee te maken. Dat is een heel oud woord uit de tiende eeuw.

En wat dat kippenhok betreft: bij de voor- en nabeschouwingen van de wedstrijden zit er in de studio een stelletje 'deskundigen' met elkaar te praten; als de emoties hoog oplopen en ze door elkaar gaan praten, lijkt dat net een kippenhok, vindt LinguaLog. Een kippenhok met een hoog haantjesgehalte, dat weer wel…

In de ban van het voetballen?

De komende week begint het Europees kampioenschap voetbal en LinguaLog is er helemaal klaar voor! Nee, zij zit niet in een oranje T-shirt achter haar computer dit stukje te typen en zij maakt gewoon afspraken buiten de deur op het moment dat het Nederlands elftal speelt. De intimi van LinguaLog kunnen gerust zijn. Maar op het gebied van de taal is er natuurlijk van alles te beleven als er zo veel landen met zo veel talen bij elkaar zijn, en daarover gaat dit stukje.
Nederland speelt de eerste wedstrijden in Charkov in Oekraïne. We gaan eerst maar eens kijken naar de taal van het land. Daarbij beweegt LinguaLog zich natuurlijk op glad ijs, want zij kent geen Oekraïens. Verwacht dus geen wetenschappelijk betoog, maar zomaar wat gedachten.
Oekraïne is een betrekkelijk nieuw land. Het maakte decennialang deel uit van de Sovjet-Unie, maar sinds 1991 is het onafhankelijk. Voor die tijd spraken wij meestal over de Oekraïne, maar voor een onafhankelijk land is dat een beetje raar. Mocht de Veluwe zich ooit van Nederland afscheiden, dan heet het voortaan immers ook Veluwe.
In het land worden twee grote talen gesproken, Oekraïens in het westen en overwegend Russisch in het oosten. De officiële taal van het land is – natuurlijk – Oekraïens, maar de Russischsprekenden eisen nadrukkelijk een eigen positie op. LinguaLog denkt dat het mede een politieke kwestie is.

Oekraïens en Russisch zijn nauw verwante talen: beide behoren tot de Oost-Slavische taalfamilie. Ze hebben beide het Cyrillisch schrift, hoewel er in het Oekraïens enkele aanpassingen zijn. Bij een oppervlakkige beschouwing is het eerste wat opvalt het voorkomen van de letter i waar andere Slavische talen een o hebben. Zo is het woord voor nacht in alle Slavische talen noc (uitspraak: nots) of een variant daarvan, in het Oekraïens is het nic (nietsj).
Zoals gezegd: in het westen van het land spreekt men overwegend Oekraïens, en daar ligt ook de stad Lviv. Wij kennen de stad met zijn Russische naam Lvov. LinguaLog denkt dat taal hier politiek is: als je pro-Russisch bent, zeg je Lvov, anders Lviv. Anderzijds: het Nederlands elftal speelt in Charkov, helemaal in het oosten van het land, waar Russisch de overwegende taal is. In het Oekraïens heet de stad Charkiv.

De naam Oekraïne betekent grensland, en dat blijkt ook uit de taal: het heeft betrekkelijk veel Poolse leenwoorden. Veel mensen weten dat werk in het Russisch rabota is (daar komt het woord robot vandaan). Het Oekraïens heeft in plaats daarvan het Poolse woord praca.
Gelukkig heet voetbal gewoon foetbol, waaruit je trouwens kunt concluderen dat het woord niet uit het Duits, maar uit het Engels geleend is.

LinguaLog wenst u veel taal… o, nee, kijkplezier!